Niewypłacalność stanowi fundamentalną przesłankę ogłoszenia upadłości w polskim prawie. To właśnie wystąpienie stanu niewypłacalności zobowiązuje dłużnika do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości i umożliwia wierzycielom skuteczne inicjowanie tego postępowania. W niniejszym artykule szczegółowo omówimy, czym jest niewypłacalność, jakie są jej kryteria oraz jak jest ustalana na gruncie prawa upadłościowego.
Czym jest niewypłacalność w świetle prawa upadłościowego?
Niewypłacalność to stan finansowy dłużnika, który uzasadnia ogłoszenie upadłości. Zgodnie z art. 11 Prawa upadłościowego, niewypłacalność może wystąpić w dwóch postaciach:
- Przesłanka płynnościowa – gdy dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych
- Przesłanka zadłużeniowa (bilansowa) – gdy zobowiązania pieniężne dłużnika przekraczają wartość jego majątku przez okres przekraczający 24 miesiące (ta przesłanka dotyczy wyłącznie osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej)
Przy czym, o ile przesłanka płynnościowa ma zastosowanie do wszystkich podmiotów posiadających zdolność upadłościową, o tyle przesłanka zadłużeniowa nie dotyczy osób fizycznych (zarówno prowadzących działalność gospodarczą, jak i nieprowadzących takiej działalności) oraz spółek osobowych, w których co najmniej jednym wspólnikiem odpowiadającym za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem jest osoba fizyczna.
Przesłanka płynnościowa – utrata zdolności do regulowania zobowiązań
Istota niewypłacalności w ujęciu płynnościowym
Przesłanka płynnościowa niewypłacalności dotyczy faktycznej zdolności płatniczej dłużnika. Oznacza ona trwałą utratę zdolności do wykonywania wymagalnych zobowiązań pieniężnych. W praktyce przejawia się to brakiem dostępnej gotówki zarówno w kasie, jak i na rachunkach bankowych w wysokości pozwalającej na uregulowanie wymagalnych zobowiązań.
Istotne jest, że nie chodzi tutaj o chwilowe czy przejściowe trudności w regulowaniu zobowiązań, ale o trwałą utratę tej zdolności. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na ewolucję rozumienia „niewypłacalności” w orzecznictwie i doktrynie.
Domniemanie niewypłacalności w ujęciu płynnościowym
Aby ułatwić ustalenie, kiedy dłużnik stał się niewypłacalny, ustawodawca wprowadził domniemanie prawne. Zgodnie z art. 11 ust. 1a Prawa upadłościowego:
„Domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza 3 miesiące.”
Oznacza to, że jeśli dłużnik nie reguluje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych przez okres dłuższy niż 3 miesiące, przyjmuje się, że jest niewypłacalny.
Jest to domniemanie wzruszalne, co oznacza, że dłużnik może je obalić, wykazując, że mimo opóźnienia w spłacie zobowiązań, nadal posiada zdolność do ich wykonywania. Może to zrobić na przykład poprzez wykazanie, że posiada płynne środki pieniężne lub inne aktywa, które mogą być szybko zamienione na gotówkę.
Wielość zobowiązań a niewypłacalność
Niewypłacalność w rozumieniu art. 11 ust. 1 Prawa upadłościowego powinna być stwierdzana w przypadku istnienia wielu zobowiązań. Utrata zdolności uregulowania jednego zobowiązania teoretycznie nie powinna prowadzić do stwierdzenia stanu niewypłacalności.
Jednak w praktyce taka sytuacja rzadko występuje, ponieważ podmiot, który nie jest w stanie uregulować jednego zobowiązania, zwykle ma problemy z regulowaniem również innych. Ponadto, utrata zdolności uregulowania jednego zobowiązania automatycznie skutkuje niemożnością uregulowania każdego następnego – taki podmiot stanie się niewypłacalny z chwilą powstania drugiego zobowiązania.
Zobowiązania niepieniężne a niewypłacalność
Warto podkreślić, że niewypłacalność odnosi się wyłącznie do zdolności do wykonywania wymagalnych zobowiązań pieniężnych. W ten sposób wykluczona jest możliwość ogłoszenia upadłości w stosunku do dłużnika, który nie wykonuje zobowiązań o charakterze niepieniężnym (np. nie maluje zamówionego obrazu, nie buduje umówionego mieszkania).
Jeżeli wierzyciel chce w takiej sytuacji doprowadzić do ogłoszenia upadłości dłużnika, musi najpierw doprowadzić do przekształcenia niewykonanego świadczenia niepieniężnego w zobowiązanie pieniężne, np. poprzez żądanie zapłaty kary umownej lub odszkodowania za niewykonanie zobowiązania.
Przesłanka zadłużeniowa (bilansowa) – nadmierne zadłużenie
Istota niewypłacalności w ujęciu bilansowym
Druga przesłanka niewypłacalności, mająca zastosowanie wyłącznie do osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, to tzw. przesłanka zadłużeniowa (bilansowa). Zgodnie z art. 11 ust. 2 Prawa upadłościowego:
„Dłużnik będący osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, jest niewypłacalny także wtedy, gdy jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące.”
Przesłanka ta ma charakter subsydiarny wobec przesłanki płynnościowej, co oznacza, że nadmierne zadłużenie stanowi istotny problem dla sytuacji rynkowej dopiero wtedy, gdy prowadzi do zaburzenia zdolności płatniczej przedsiębiorcy.
Metodologia ustalania stanu zobowiązań i majątku dłużnika
Przy ustalaniu stosunku wartości zobowiązań do wartości majątku:
- Do majątku nie wlicza się składników niewchodzących w skład masy upadłości, czyli np. przedmiotów w leasingu, wynajmowanych lub wydzierżawianych.
- Do zobowiązań pieniężnych nie wlicza się: a) Zobowiązań przyszłych, w tym zobowiązań pod warunkiem zawieszającym b) Zobowiązań wobec wspólnika albo akcjonariusza z tytułu pożyczki lub innej czynności prawnej o podobnych skutkach
- Przy ocenie wartości majątku dłużnika nie należy kierować się jedynie wartością księgową, ale rzeczywistą wartością ekonomiczną. W szczególności wartość rynkowa majątku często jest wyższa od jego wartości księgowej, choćby ze względu na zasady amortyzacji.
Domniemanie niewypłacalności w ujęciu bilansowym
Podobnie jak w przypadku przesłanki płynnościowej, ustawodawca wprowadził domniemanie prawne ułatwiające ustalenie stanu niewypłacalności w ujęciu bilansowym. Zgodnie z art. 11 ust. 5 Prawa upadłościowego:
„Domniemywa się, że zobowiązania pieniężne dłużnika przekraczają wartość jego majątku, jeżeli zgodnie z bilansem jego zobowiązania, z wyłączeniem rezerw na zobowiązania oraz zobowiązań wobec jednostek powiązanych, przekraczają wartość jego aktywów, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące.”
Jest to domniemanie wzruszalne, które może być obalone poprzez wykazanie, że mimo niekorzystnej relacji aktywów do pasywów w bilansie, rzeczywista wartość majątku dłużnika przewyższa jego zobowiązania.
Subsydiarny charakter przesłanki bilansowej
Zgodnie z art. 11 ust. 6 Prawa upadłościowego, sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości złożony na podstawie przesłanki bilansowej, jeżeli nie ma zagrożenia utraty przez dłużnika zdolności do wykonywania jego wymagalnych zobowiązań pieniężnych w niedługim czasie.
Oznacza to, że samo przekroczenie wartości zobowiązań nad wartością majątku nie jest wystarczające do ogłoszenia upadłości, jeśli dłużnik nadal reguluje na bieżąco swoje zobowiązania i nie ma przesłanek wskazujących, że w najbliższym czasie utraci tę zdolność.
Praktyczne aspekty ustalania niewypłacalności
Moment powstania stanu niewypłacalności
Z punktu widzenia zarządu dłużnika istotne jest ustalenie momentu, w którym stan niewypłacalności w przedsiębiorstwie zaistniał. Od tej chwili biegnie bowiem 30-dniowy termin na złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości, z którego niedotrzymaniem ustawa wiąże szereg negatywnych skutków dla członków zarządu.
Przy obecnym brzmieniu przepisów zdolność do wykonywania zobowiązań powinna stać się przedmiotem wnikliwej analizy już z chwilą pierwszego opóźnienia w dokonywaniu płatności, spowodowanego brakiem środków płatniczych w dyspozycji przedsiębiorcy.
Jeżeli istnieje realna perspektywa pozyskania tych środków w niedługim czasie, są podstawy do uznania, że stan niewypłacalności jeszcze nie wystąpił. W praktyce jednak, zgodnie z domniemaniem z art. 11 ust. 1a, po upływie 3 miesięcy od daty wymagalności zobowiązania, które nie zostało wykonane, należy przyjąć, że dłużnik jest niewypłacalny.
Ocena zdolności płatniczej przez sąd
Sąd upadłościowy, rozpoznając wniosek o ogłoszenie upadłości, bada, czy dłużnik jest niewypłacalny. W tym celu analizuje:
- Dokumentację finansową dłużnika – w tym bilanse, rachunki zysków i strat, sprawozdania o przepływach pieniężnych
- Zestawienie zobowiązań – ze szczególnym uwzględnieniem zobowiązań wymagalnych i okresu opóźnienia w ich spłacie
- Stan majątku dłużnika – jego wartość, płynność i możliwość wykorzystania do spłaty zobowiązań
- Perspektywy finansowe – w tym możliwości pozyskania dodatkowego finansowania lub restrukturyzacji zadłużenia
Ocena ta ma charakter kompleksowy i uwzględnia nie tylko aktualną sytuację finansową dłużnika, ale także perspektywy na przyszłość.
Obalenie domniemania niewypłacalności
Jak wspomniano wcześniej, domniemania niewypłacalności wprowadzone w art. 11 ust. 1a i ust. 5 Prawa upadłościowego mają charakter wzruszalny. Oznacza to, że dłużnik może je obalić, wykazując, że mimo istnienia przesłanek domniemania, nie jest niewypłacalny.
W przypadku przesłanki płynnościowej dłużnik może obalić domniemanie, wykazując, że:
- Posiada płynne środki pieniężne, które pozwolą mu na uregulowanie zaległych zobowiązań
- Ma możliwość szybkiego upłynnienia posiadanych aktywów w celu pozyskania środków na spłatę zobowiązań
- Posiada przyrzeczone finansowanie zewnętrzne (np. kredyt, pożyczkę), które pozwoli mu na spłatę zobowiązań
W przypadku przesłanki bilansowej dłużnik może obalić domniemanie, wykazując, że:
- Rzeczywista wartość rynkowa jego majątku jest wyższa niż wartość księgowa i przewyższa zobowiązania
- Posiada majątek pozabilansowy, który ma znaczną wartość ekonomiczną
- Jego bieżąca płynność finansowa nie jest zagrożona, a zobowiązania są regulowane terminowo
Konsekwencje stwierdzenia niewypłacalności
Obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości
Najważniejszą konsekwencją stwierdzenia niewypłacalności jest powstanie obowiązku złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Zgodnie z art. 21 Prawa upadłościowego, dłużnik jest zobowiązany, nie później niż w terminie 30 dni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości.
W przypadku osób prawnych obowiązek ten spoczywa na każdym, kto ma prawo reprezentować dłużnika samodzielnie lub łącznie z innymi osobami. W praktyce oznacza to, że w przypadku spółek kapitałowych obowiązek ten dotyczy członków zarządu.
Odpowiedzialność za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości
Niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie może prowadzić do poważnych konsekwencji, w tym:
- Odpowiedzialności cywilnej – członkowie zarządu spółki z o.o. mogą ponosić osobistą odpowiedzialność za zobowiązania spółki na podstawie art. 299 Kodeksu spółek handlowych, a także na podstawie art. 21 ust. 3 Prawa upadłościowego
- Odpowiedzialności podatkowej – na podstawie art. 116 Ordynacji podatkowej członkowie zarządu mogą odpowiadać swoim majątkiem za zaległości podatkowe spółki
- Odpowiedzialności karnej – na podstawie art. 586 Kodeksu spółek handlowych, kto, będąc członkiem zarządu spółki albo likwidatorem, nie zgłasza wniosku o ogłoszenie upadłości spółki handlowej pomimo powstania warunków uzasadniających według przepisów jej upadłość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku
- Zakazu prowadzenia działalności gospodarczej – na podstawie art. 373 Prawa upadłościowego sąd może orzec zakaz prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu
Możliwość restrukturyzacji jako alternatywa dla upadłości
Warto pamiętać, że stwierdzenie niewypłacalności nie zawsze musi prowadzić do ogłoszenia upadłości. Alternatywą może być wszczęcie postępowania restrukturyzacyjnego, które ma na celu uniknięcie upadłości dłużnika poprzez umożliwienie mu restrukturyzacji w drodze zawarcia układu z wierzycielami.
Postępowanie restrukturyzacyjne może być wszczęte zarówno przed wystąpieniem niewypłacalności (gdy dłużnik jest zagrożony niewypłacalnością), jak i po jej wystąpieniu. W praktyce jednak, im wcześniej dłużnik zareaguje na problemy finansowe, tym większe są szanse na skuteczną restrukturyzację.
Podsumowanie
Niewypłacalność stanowi kluczową przesłankę ogłoszenia upadłości w polskim prawie. Może ona wystąpić w dwóch postaciach: jako utrata zdolności do wykonywania wymagalnych zobowiązań pieniężnych (przesłanka płynnościowa) lub jako stan, w którym zobowiązania pieniężne dłużnika przekraczają wartość jego majątku przez okres przekraczający 24 miesiące (przesłanka bilansowa).
Dla ułatwienia ustalenia momentu powstania niewypłacalności ustawodawca wprowadził domniemania prawne: w przypadku przesłanki płynnościowej – 3-miesięczne opóźnienie w regulowaniu zobowiązań, a w przypadku przesłanki bilansowej – przewagę zobowiązań nad aktywami utrzymującą się przez 24 miesiące.
Stwierdzenie niewypłacalności rodzi po stronie dłużnika obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie 30 dni, a jego niedopełnienie może prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych, w tym odpowiedzialności cywilnej, podatkowej i karnej.
Alternatywą dla upadłości może być postępowanie restrukturyzacyjne, które daje dłużnikowi szansę na uniknięcie likwidacji i kontynuowanie działalności po przeprowadzeniu restrukturyzacji zadłużenia.
Najczęściej zadawane pytania
Czy każde opóźnienie w płatnościach oznacza niewypłacalność?
Nie, nie każde opóźnienie w płatnościach oznacza niewypłacalność. Ustawodawca wprowadził domniemanie, że dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza 3 miesiące. Ponadto, dla stwierdzenia niewypłacalności konieczne jest ustalenie, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, a nie że przejściowo nie wywiązał się z pojedynczego zobowiązania.
Czy spółka z ujemnym kapitałem własnym jest zawsze niewypłacalna?
Nie, spółka z ujemnym kapitałem własnym (gdzie zobowiązania przewyższają aktywa) nie jest automatycznie uznawana za niewypłacalną. Po pierwsze, przesłanka bilansowa niewypłacalności wymaga, aby stan ten utrzymywał się przez okres przekraczający 24 miesiące. Po drugie, wartość księgowa majątku często różni się od jego wartości rynkowej. Po trzecie, nawet jeśli spełnione są przesłanki domniemania bilansowego, sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli nie ma zagrożenia utraty przez dłużnika zdolności do wykonywania jego wymagalnych zobowiązań pieniężnych w niedługim czasie.
Czy niewypłacalność jest jedyną przesłanką ogłoszenia upadłości?
Niewypłacalność jest podstawową, ale nie jedyną przesłanką ogłoszenia upadłości. Dodatkowo dłużnik musi posiadać zdolność upadłościową, a jego majątek musi wystarczać na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego. Jeżeli majątek dłużnika nie wystarcza na pokrycie kosztów postępowania lub wystarcza jedynie na ich pokrycie, sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13 Prawa upadłościowego.
Czy członkowie zarządu zawsze odpowiadają za zobowiązania spółki w przypadku niezłożenia wniosku o ogłoszenie upadłości?
Członkowie zarządu mogą uwolnić się od odpowiedzialności za zobowiązania spółki, jeżeli wykażą, że:
- We właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie restrukturyzacyjne
- Niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło nie z ich winy
- Pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości wierzyciel nie poniósł szkody
- W przypadku odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe – że majątek spółki pozwala na pokrycie całości lub części zaległości podatkowych
Czy domniemanie niewypłacalności można obalić?
Tak, domniemania niewypłacalności z art. 11 ust. 1a i ust. 5 Prawa upadłościowego są domniemaniami wzruszalnymi, co oznacza, że można je obalić. Dłużnik może wykazać, że mimo opóźnienia w płatnościach przekraczającego 3 miesiące lub niekorzystnej relacji aktywów do pasywów, nadal posiada zdolność do regulowania swoich zobowiązań lub jego majątek przewyższa zobowiązania.
Potrzebujesz profesjonalnej pomocy w ocenie niewypłacalności?
Jeśli masz wątpliwości dotyczące niewypłacalności Twojej firmy lub obawiasz się, że Twój kontrahent może być niewypłacalny, skontaktuj się z nami. Nasi eksperci pomogą Ci przeprowadzić wnikliwą analizę sytuacji finansowej i udzielą profesjonalnej porady dotyczącej dalszych działań.
